تاریخچه هنر شیشه گری. شیشه گری یکی از قدیمیترین هنرها و صنایعی است که بشر آن را به وجود آورده است شواهدی تاریخی و باستان شناسی وجود دارد شیشه و حتی استفاده و کاربرد آن در ۶۰۰۰ سال پیش می باشد. یکی از شواهد کشف شیشه به صورت مهره تزیینی در «اریدو» در دلتای رود فرات مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است.
شیشه گران باستانی برای تهیه شیشه با مشکلات زیادی روبرو بودند که گاه نسبت به حل آنها موفق و گاه عاجز بوده اند. تکنیکهای اساسی شیشه گری بسیار قدیمی اند و برخی تکنیکهای جدید شیشه گری فقط تعالی یافته های این روشهای قدیمی به شمار می روند.
شیشه خالص در طبیعت بسیار کمیاب است و فقط در جاهایی که صخره ها مذاب، به سرعت شده اند، مثلا در مجاورت آتشفشانها یافت می شوند. هر چند که شیشه های طبیعی به قدری ناخالصی دارند که شفاف نیستند، مردمانی که در مجاورت این شیشه ها زندگی می کردند برای آن بسیار ارج قایل بودند. زیرا می توانستند آن را بشکنند و از آن تکه های دراز و نازک جدا کنند و (تیغه نیزه) و تیغه چاقو و انواع ابزارهای مختلف در آن بسازند. از این نوع آثار در تمام جهان شرق و غرب از مصر و بین النهرین و یونان گرفته تا جنوب آرژانتین و شیلی یافت شده است.
در بین النهرین و مصر، مهره های شیشه ای به دست آمده، که از توده های شیشه طبیعی ساخته شده اند و متعلق به ۶۵۰۰ سال پیش هستند تعدادی ظروف و اشیاء کوچک متعلق به بین النهرین که ۹۰۰۰ سال عمر داشته اند، به دست آمده است که این اشیاء با کنده کاری روی تکه های شیشه طبیعی ساخته شده اند.
بشر آن دوران هنوز به روش تولید شیشه مذاب آشنا نبوده. اولین فرآورده های شیشه مذاب که از حفریات باستان شناسی به دست آمده با حرارتی بالغ بر ۱۰۹۰ درجه سانتی گراد ساخته شده اند.
استفاده از شیشه به عنوان لعاب مورد استفاده سفالگران باستان بوده و دستور تهیه آن که بر روی لوحه گل نوشته شده از بین النهرین به دست آمده است، متعلق به قرن هفدهم پیش از میلاد است.
بسیاری از قدیمیترین نمونه های محصولات شیشه ای عبارت اند از روکشهای تزیینی روی اشیاء سفالی و شیشه ای است. این لایه های شیشه مذاب روی اشیاء سنگی یا سفالی یا قالبهای شنی می کشیدند. قدیمیترین ظروف شیشه ای متعلق به مصر است که در سالهای ۱۵۰۰ تا ۱۳۵۰ پیش از میلاد ساخته شده اند.
مصنوعات شیشه ای باستانی از ترکیب شن یا سیلیس، سودا یا پتاس و آهک ساخته شده اند. که سودا برای پایین آوردن درجه ذوب که بیش از ۱۷۰۰ درجه سانتی گراد بوده به ۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ درجه سانتی گراد و سنگ آهک به عنوان ماده سفت کننده به کار می رفته است. ازقدیمیترین کارگاه شیشه گری که قدمتی در حدود ۱۴ قرن پیش از میلاد دارد در«تل امرنا» در بین النهرین، آسیای باختری کشف شده است.
روشهای ساخت شیشه گری
شیشه در حدود ۱۵۰۰ سال بین ساختن اولین شیشه ها تا زمانی که انسان موفق به روش دمیدن در شیشه شد، فاصله است. ساختن ظروف شیشه ای بدون دمیدن در آن به نظر انسان امروزی دور از ذهن به نظر برسد، ولی مطالعات و بررسیهای انجام شد. نشان می دهد که در طول ۱۵۰۰ سال روشهای مختلفی در شیشه گری به وجود آمده و به تدریج کاملتر شده است، که به آن روشها به شرح اشاره می شود.
۱. قالب شنی: برای ساختن اول ظروف شیشه ای از روش قالب منفی استفاده شده است. این روش را اصطلاحا قالب شنی می نامند و هنوز هم به این نام مشهور است، در گذشته عقیده متخصصان بر آن بود که قالب از شن ساخته می شده است. اما تحقیقات بعدی این نظریه را رد کرد و امروزه ثابت شده است که قالب منفی مورد مصرف از جنس گل، مخلوط با کاه بوده است. این روش را می توان چنین توضیح داد که در اول کار می بایست قالبی از گل و کاه به صورت توپر درست شود. سپس این قالب را درون ماده مذاب شیشه فرو برده و زمانی که دورادور قالب را شیشه مذاب کاملا فرا گرفت آن را خارج کرده در محلی قرار می دادند تا به تدریج و تأنی سرد شود. پس از آن سطح خارجی شیئی را به وسایل مختلف ساییده صاف و یکدست می کردند بعد گل اصلی یا همان قالب منفی را از داخل شیشه خارج کرده و بدین طریق ظرف شیشه ای ساخته می شد.
ظروف شیشه ای که با این روش ساخته می شد معمولا حدود ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر ارتفاع دارند ولی چند نمونه بزرگتر در قبور سلطنتی مصر کشف شده است بهترین نمونه ها ظروف شیشه ای از کارگاههای مصری مخصوصا از حفریات شهر «امرنا» به دست ما رسیده است. حفریات مزبور نشان داده شده است که تولید این نوع شیشه به مقیاس بسیار زیادی در این محل انجام می پذیرفته است.
۲. روش موزاییکی: یکی دیگر از ابتدایی ترین روشهای به کار برده شده در ساختن ظروف شیشه ای روش موزاییکی است از قرار یافته های «تل اریما»
و «آقارقوف» در بین النهرین و تپه «مارلیک» و « حسنلو» در ایران کاملا مسلم شده که در قرن پانزدهم پس از میلاد هنرمندان شیشه گر از این روش برای ساختن ظروف استفاده کرده اند.
طرز ساختن شیشه های موزاییکی
ابتدا میله های رنگی از شیشه ساخته، سپس آنها را با طرح دلخواه کنار هم می چیدند و این مجموعه را می گداختند و به صورت استوانه ای طولانی در می آوردند، سطح مقطع این استوانه در سراسر طول آن از یک نقش واحد برخوردار بودند. این استوانه ها را از مقطع به صورت ورقه های نازک می بریدند. از این ورقه ها برای آذینبندی سطح لوازم شیشه ای و زینت آلات استفاده می کردند.
برای ساختن ظروف، قطعه به دست آمده را روی «قالب شنی» که برای شیئی دلخواه ساخته بودند قرار داده و قالب را در شیشه مذاب فرو می بردند. در واقع در این مرحله همانند ساختن شیشه به روش قالب شنی عمل می کردند. بعد از ساخت و خنک شدن شیشه به دست آمده، سطح خارجی ظروف را با وسایل مختلف مانند سنگ خارا می ساییدند، به حدی که قطعات موزاییک از زیر آن نمایان شود. در نتیجه سطح خارجی و داخلی یکسان دیده می شود.
یکی از نمونه های ساخته شده با این روش ظرفی است متعلق به اواخر هزاره دوم و یا اوایل هزاره اول پیش از میلاد که از منطقه «مارلیک» گیلان به دست آمده است که در موزه ایران باستان نگهداری می شود. با ساخت شیشه های موزاییکی به صورت تخت و مسطح برای تزیین سطوح
داخلی بناها نیز استفاده می شده است. این روش همچنین برای ساختن زینت آلات نیز به کار می رفته است.
از این روش در آسیای باختری در دوران سومریها و هخامنشیان رواج داشت و شکی نیست که همین شیشه گران بودند که روش مزبور را به هنرمندان اسکندریه در قرن چهارم پیش از میلاد یاد دادند.
٣. روش تراشیدن یا ساییدن: این روش پیش از شیشه برای ساختن سنگهای گرانبهای طبیعی نیز به کار می رفت. به همین دلیل است که روش مزبور از همان ابتدای پیدایش شیشه، موردمصرف هنرمندان شیشه گر قرار گرفته است با این همه در قرن هشتم پیش از میلاد این روش عمومیت داشت در این روش شیشه موردنظر را از داخل ایک بلوک شیشه ای که قبلا تهیه شده بود می تراشیدند.
البته به ندرت اتفاق می افتاد که شیئی شیشه ای به طور کامل از درون شیشه عمل نشده تراشیده شود. بلکه شیشه ابتدا با روش فشرده در قالب ساخته می شد و سپس قسمتهای مهمتر ظرف را به این روش می ساختند.
۴. فشردن در قالب: شیشه گران اولیه این روش را از سفالگران وام گرفتند. روش مزبور نه تنها در مورد ظروف شیشه ای، بلکه برای ساختن مجسمه های بزرگ و کوچک نیز به کار برده می شد. در این روش برای اشیایی که فقط یک بعد آن موردنظر بود مانند مجسمه ها که شیشه مذاب درون یک قالب شنی موردنظر در داخل آن ریخته می شد.
برای ساختن ظروفی مانند کاسه و بشقاب و غیره، شیشه مذاب درون یک قالب دوجداره ریخته و فشرده می شد.
استفاده از این روش حتی پس از کشف دمیدن در شیشه نیز ادامه داشته است.
شیشه گری یکی از هنرهای سنتی می باشد.
تاریخچه هنر شیشه گری
روش دمیدن در قالب
کشف این موضوع که شیشه مذاب اگر در یک سر لوله فلزی توخالی قرار گیرد و بادمیدن در سر دیگر لوله، می توان آن را مانند حباب صابون درآورد، انقلابی در هنر شیشه گری پدید آورد. جای تعجب نیست که این امر مهم همزمان با بنیان گذاری امپراطوری رم در قرن اول پیش از میلاد صورت گرفت، چرا که در این دوران هنرمندان، صنعتگران و مهندسان از ارزش بیشتری نسبت به افراد دیگر جامعه برخوردار بودند. البته در این کشف تنها رومیان سهم نداشتند، بلکه فنیقیها نیز تقریبا به صورت همزمان با ایشان موفق به روش دمیدن در شیشه شده بودند. و باز هم تقریبا در همین قرن بود که هنرمندان شیشه گر دریافتند که با دمیدن شیشه مذاب در قالبهای گوناگون می توانند ظروف شیشه ای در طرحها و تزیینات مختلف به وجود آوردند. بعد از این کشف است که ساخت ظروف شیشه ای به مقیاس زیاد صورت عمل به خود گرفت و رفته رفته ظروف شیشه ای تولید شد و ارزش اصلی خود را که همان استفاده ظروف در زندگی روزمره است، به دست آورد و از جنبه ها تزیینی و نمایشی خارج شد.
تکنیک مزبور به زودی در تمام امپراطوری رم گسترش یافت و شیشه گران فنیقی که در آسیای باختری ساکن بودند، شروع به احداث کارگاه های کوچک کردند و در قرن اول میلادی موفق به تولید شیشه در قالب شدند. این روش در سالهای ۴۰ تا ۵۰ میلادی به فرانسه و آلمان رسید و به جز سواحل سوریه، مصر نیز یکی دیگر از مراکز مهم شیشه گری قرون اولیه میلادی بود با این همه هنگامی که شیشه گر سوری در هرچه بهتر و ساده تر کردن شیشه به روش دمیدن داشت، شیشه گر مصری هنوز ترجیح میداد با روشهای قدیمی به تولید ظروف شیشه ای بپردازد. .
دمیدن در قالب بدین نحو بود که شیشه گر مقداری خمیر شیشه مذاب را به وسیله لوله های تو خالی فلزی به طول ۱۰۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر از درون کوره خارج کرده و در درون قالب موردنظر که می توانست از دو یا سه یا چند قطعه مجزا درست شده باشد، قرار می داد و با دمیدن در سر دیگر لوله، خمیر مذاب به وسیله هوایی که در آن وارد می شد و به صورت حباب در می آمد و زوایای قالب را پر می کرد و سپس با فرم گرفتن خمیر شیشه از قالب، آن را باز کرده و شیشه ساخته شده را در گرمخانه قرار می دادند تا به تدریج سرد شود در کارگاه های امروزی سعی بر این است که قالب را همیشه خیس نگهدارند. این امر باعث می شود که با ورود شیشه مذاب در درون قالب بخار ایجاد شود و به این طریق بر عمر قالب اصلی اضافه شود. در غیر این صورت استفاده از هر قالب به مدت زیاد امکان پذیر نبوده و باید به جای آن از قالب جدید ی استفاده کرد. به احتمال زیاد این مهم از دید شیشه گران باستان نیز پوشیده نبوده است.
تاریخچه هنر شیشه گری
شیشه رنگی
تولید شیشه رنگی در دنیای باستان در حقیقت امری اجباری بوده است زیرا که برای رنگین کردن شیشه ها باید از اکسید فلزاتی چون آهن که باعث به وجود آمدن رنگ در سایه های مختلف در شیشه می شود، به طور طبیعی در شن مورد استفاده شیشه وجود داشت. تا قبل از سال ۸۰۰ میلاد، هنرمندان شیشه گر قادر به جدا کردن این ناخالصی نبودند و بالطبع نمی توانستند شیشه بی رنگ تولید کنند. شواهد تاریخی و باستان شناسی نمایانگر این حقیقت مهم هستند که شیشه رنگی به صورت مهره های تزیینی ریز و درشت حدود بیش از هزار سال رقیب سنگهای قیمتی بود که دسترسی به آنها برای عموم به مراتب دشوارتر از شیشه بود. به همین دلیل استفاده از شیشه برای زینت آلات در بین ملل گوناگون متداول بود.
دستور ترکیب اکسید فلزات مختلف به ماده اصلی برای ساختن شیشه های رنگی بر روی یک سری لوحه ها گلی نوشته شده مکشوفه از حفریات کتابخانه آشوربانیپال در نینوا بر ساحل شرقی رود دجله علیا با تمام جزئیات آورده شده است. اشاره به این نکته ضروری است که ترکیب اکسید فلزاتی چون منگنز و آهن برای به وجود آوردن شیشه های رنگی برای اولین بار به صورت تصادفی انجام گرفته است.
تاریخچه هنر شیشه گری
الف) شیشه آبی: که برای تهیه آن از اکسید کبالت یا اکسید مس، در انواع آبی کمرنگ و پررنگ استفاده می شده است.
ب) شیشه قرمز مات: که به دو طریق مختلف ساخته می شده که نوع اول از اکسید مس و نوع دوم از اکسید سرب بوده است.
ج) شیشه سفید مات: از ترکیب کلسیم و سنگ سرب استفاده می کردند.
د) شیشه سبزرنگ: از اکسید آهن است که به طور طبیعی در شن مورد مصر شیشه گری وجود داشته است.
ه) شیشه تیره رنگ وسیاه: اکسید آهن برای تولید شیشه این نوع شیشه مورداستفاده قرار می گرفت. البته ترکیب مقدار بیشتری از هر اکسید می تواند شیشه را بسیار پررنگ کند و رنگ تیره ای که به نظر سیاه می رسد به آن بدهد.
و) شیشه زرد رنگ مات: شاید پیش از دیگر شیشه های رنگی آغاز شده باشد. برای مثال اولین شیئی قابل تاریخ گذاری مصر که متعلق به سالهای ۱۴۵۰ – ۱۵۴۰ پیش از میلاد است، بر روی سطوح تزیینات خطی از شیشه مات زرد رنگ دارد. این نوع شیشه به احتمال قوی رنگ مات خود را مدیون سنگ سرمه است. تولید این شیشه به مقیاس کم در بین رومیان رواج داشت.
شیشه گری دوره باستان
تاریخچه هنر شیشه گری
تاریخ هنرهای سنتی ایران
سفالگری قبل از اسلام
شیشه بی رنگ و شفاف
با اینکه هنرمندان شیشه گر قرنها درصدد ساختن شیشه بی رنگ و بدون ناخالصی بودند، تولید این نوع شیشه برای اولین بار در ایران و بین النهرین از قرن چهارم میلادی شروع شد، و در مصر نیز، یک قرن بعد صورت عمل به خود گرفت.
شیشه را می توان با استفاده از سنگ سرمه، صاف و شفاف کرد. برای مثال اگر خمیر شیشه، دارای رنگ سبز را با سنگ سرمه مخلوط کرده و با درجه حرارتی معادل با ۱۱۰۰ درجه سانتی گراد حرارت بدهند، شیشه به دست آمده کاملا صاف و شفاف خواهد بود. ولی این روش به زودی از رونق افتاد و سنگ سرمه جای خود را به دی اکسید منگنز داد که باعث می شد اکسید آهن موجود در شیشه زایل شود و در حقیقت ناخالصی یکی از مواد اولیه یعنی شن گرفته شود.
بی رنگ کننده ها در حقیقت خود ماده رنگی ای بیش نیستند و رنگ آنها با رنگ نامطلوب شیشه مکمل شده، بنابر این شیشه را بی رنگ می سازد.
با شروع قرون تاریک هنری در اروپا، سنت ساختن شیشه شفاف و بی رنگ به طور کامل به خاور نزدیک واگذار شد و تولید شیشه هایی از این دست در ایران و بین النهرین قرون دهم و یازدهم میلادی از رونق خاصی برخوردار شدند.
شیشه گری دوره باستان
