سفالگری در دوره اسلامی

سفالگری در دوره اسلامی

سفالگری در دوره اسلامی. پس از حمله ی اعراب به ایران دوره ی جدیدی در کلیه صنایع و هنرها آغاز گردید. باید اعتراف کرد که چون ایرانیان از نظر تمدن و صنعت و هنر بر اعراب برتری داشتند، ابتدا آثار ایرانی همان مسیر اصلی و قدیمی خود را پیمود. از مختصات معنوی ملت ایران در طول تاریخ یکی این بوده که همیشه تازه های مهاجم را در تمدن خود تحلیل برده و سبب رونق بیشتر هنر خود گردیده است.

با اسلام آوردن ایرانیان، به علت تحریم استفاده از ظروف طلا و نقره هنرمندان ایرانی به سفالگری روی آوردند. اوایل ظروف سفالین آنها کاملا شبیه به همان نمونه های پیش از اسلام بود. ولی کم کم سفالگران مهارت بیشتری کسب کردند و روشهای نوینی در سفالگری به وجود آوردند یکی از روشهایی که برای ساخت ظروف سفالی به کار بردند تزیین ظروف که به رنگ قرمز شنگرفی بوده است دسترسی پیدا نموده اند.

 سفالی بی لعاب بوده است. گلی که در ساخت این ظروف به کار برده می شد به رنگهای نخودی، قرمز و خاکستری است. مهمترین اشیاء ساخته شده با این روش ظروفی شامل، خمره، کوزه، کاسه، بشقاب، گلدان، قمقمه و دیگر انواع ظروف سفالین مورد نیاز زندگی روزمره بوده است.

نقوش تزیینی این ظروف از نظر تکنیک ساخت به چند دسته تقسیم می شوند:

الف) ظروف با نقش کنده (حک شده): این روش از دوران باستانی در ایران از متداولترین تزیینات کارگاههای سفالگری از اوایل دوران اسلامی تا قرن سیزدهم هجری ادامه داشته است. نقوش کنده متنوع بوده و شامل نقوش هندسی، موجی، زیکزاکی، نقطه چین، خطوط موازی عمودی و افقی و نقوش گیاهی و انسانی بوده است.

ب)نقوش افزوده: به این ترتیب بوده است که پس از ساخت ظروف سفالی، تزیینات را به صورت نقوشی جداگانه ساخته و به بدنه ظرف متصل می ساختند، این نقوش اغلب به صورت طرحهای هندسی، گیاهی و در بعضی موارد طرحهایی از انسان و حیوانات بوده است.

ج) نقش قالب زده: زیباترین تزیین سفال بی لعاب نقش قالب زده است. نقوشی و طرحهای قالب زده، از قالبی با نقش منفی به دست می آید، که قالب از جنس سفال سخت با سنگ ساخته می شده و نقش به دست آمده را به صورت افزوده روی ظرف متصل می ساختند.

نقوش قالب زده متنوع و عموما شامل نقشهای مهندسی مثل مربع، مثلث، دوایر متعدد و بالاخره نقوش گیاهی مانند درختهای تزیینی چون سرو و شاخ و برگ و گلهای اسلیمی می باشد.

تزیینات قالب زده از اوایل اسلام تا دوره ایلخانی مرسوم بوده ولی اوج ترقی آن دوره سلجوقی یعنی قرن پنجم و ششم هجری می باشد و شهرهای نیشابور و ری را می توان مراکز اصلی ساخت آن دانست.

د)سفال با پوشش گلی: در اوایل دوران اسلامی هم زمان با آغاز نهضتها و جنبشهای ایرانی و تأسیس سلسله های مستقل مانند طاهریان و سامانیان اغلب هنرها بخصوص سفالگری رونق تازه ای یافت و در قرن سوم و چهارم هجری از نظر تکنیک و تزیین تحول چشمگیری در هنر سفالگری بوجود آمد. استفاده از پوشش گلی یا SLIP که جهت تزیین به کار می رفت از همین زمان آغاز می شود پوشش گلی در رنگهای مختلف به کار برده می شد، ولی غالبا رنگ سفید یا شیری بوده است.

برای تهیه این پوشش، خاک رس یا کائولن و یا خاکی هم جنس با خود شیئی را بسیار ساییده و با آب مخلوط نمود. به صورت دوغاب در می آورند و اشیاء سفالی را با آن پوشش داده می پختند و پس از بیرون آوردن از کوره و سرد شدن با رنگهای مختلف که از اکسیدهای فلزات گوناگون ساخته می شد، به ترسیم نقوش می پرداختند و پس از ریختن لعاب شفاف و بی رنگی بر روی آن مجددا آنها را در کوره می پختند.

یکدسته از این سفالها که مهمترین مراکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با نقوش سیاه یا قهوه ای تیره تزیین می کردند. این نقوش از پرندگان و نقوش گیاهی قالب زده و نوشته هایی به خط کوفی تشکیل می شده است یکی از ویژگیهای این سبک عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در تزیین زمینه می باشد.

گروه دیگر از سفال با پوشش گلی ظروفی است که با نقوش رنگارنگ روی  زمینه سفید تزیین گردیده است.

ه)سفال با لعاب پاشیده. در قرن دوم هجری ارتباط تجاری ایران با کشور چین گسترش یافت و بسیاری از دست ساخته های چین به ایران صادر گردید. در زمان که مصادف با دوره تاریخی «تانگ» در کشور چین است نوعی سفال که همان شیوه تزیین با لعاب پاشیده شده بر روی ظروف سفالی است در ایران رواج یافت. این نوع سفال در شهرهای ری، شوش، گرگان و نیشابور ساخته می شد.

سفالگری در دوره اسلامی

ظروف سفالی با تزیین لعاب پاشیده به دو صورت انجام می شد:

سفالهای نوع اول: ظروف را با لعاب گلی پوشش داده و سپس با لعاب سربی و رنگهای متنوع به صورت نقطه چین یا لکه هایی روی ظروف را می پوشانیدند. این نوع ظروف ساخت چین اغلب از سه رنگ، سبز، آبی و زرد کهربایی استفاده می شد ولی ظروف ساخت ایران علاوه به این سه رنگ، رنگ ارغوانی نیز به کار می رفته است.

سفالهای نوع دوم: به صورت نقش کنده و لعاب پاشیده است که از ابداعات سفالگران ایرانی بوده که توانستند بعد از گذشت زمانی کوتاه از تقلید نوع اول به این نوع تزیین دست یابند. نقوش کنده عموما شامل نقوش گیاهی، اسلیمی و به ندرت نقش پرندگان بود. و شهرهایی چون نیشابور، تخت سلیمان، ری و گرگان را می توان ازمهمترین مراکز ساخت آن دانست. ساخت این نوع سفال حدود سه قرن در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی ادامه داشت.

 سفالهای نوع سوم: در این نوع سفال ابتدا ظروف با پوشش گلی سفیدرنگ در زیر لعاب سربی پوشانده شده و سپس نقاط زیادی از سطح ظروف با نقش کنده آرایش می شده، در مرحله بعدی با لعاب سبز یا لعاب شفاف پوششی می گردید.

سفال گبری. این نوع سفال بسیار شبیه سفالهای پیش از اسلام است و از این جهت گبری نامیده می شوند زیرا مسلمانان ایرانیانی که دارای دین زرتشتی و سایر ادیان قبل از اسلام را داشتند «گبر»می نامیدند.

 زیباترین نقوش کنده شامل نقش انسان و یا تواما انسان و حیوان ساخته شده

است. این دسته از ظروف به این سبب گبری نامیده می شود که ادامه شیوه و سنتهای قبل از اسلام بویژه دوره ساسانی بوده و سفالگران از نقوش و طرحها فلزکاری گذشته، در بوجود آوردن نقوش سفالی استفاده کرده اند، بعنوان مثال بسیاری از اینها با جامهای فلزی دوره ساسانی قابل مقایسه است. از این نوع ظروف تا قرن چهارم و پنجم هجری ساخته می شده است.

سفالهای نوع چهارم: سفالهای یکرنگ از متداولترین ظروف بوده که ساخت آن در ایران قبل و بعد از اسلام در مراکز سفالگری رواج داشته است. در ادوار اسلامی پوشش ظروف با لعابهایی به رنگهای لاجوردی، آبی، سبز، زرد، قهوه ای، سفید و بیشتر از همه با لعاب آبی یا فیروزه ای ساخته شده است.

سفالگری در دوره اسلامی

سفال دوره سلجوقی و خوارزمشاهی

 قرن پنجم و ششم هجری تحول و پیشرفت و گسترش ساخت ظروف سفالین با لعاب یکرنگ در دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان مشاهده می شود. این تحول از یک طرف تزیینات گوناگونی مانند نقش کنده، یا قالب زده را شامل می شود. از طرف دیگر اشنایی هنرمندان سفالگر با نوعی خاک چینی است که همزمان با دوره سلجوقی در دوره سونگ سال(۹۶۰-۱۲۷۹ میلادی) در چین متداول بود و به خاورمیانه صادر می شد. نکته جالب توجه اینکه گرچه سفالگران برای تهیه ظروف سفالین از خاک وارداتی ازچین (Porzelain) استفاده کردند ولی از نظر تکنیک آغازگر تحول ویژه ای بوده اند. زیباترین ظروف یک رنگ، نوع سفید آن است که با خاک چینی توسط سفالگران دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان به کار برده شده است. این گروه سفالها دارای بدنه بسیار نازک و لعابی شفاف هستند. از این نوع سفالها در نیشابور و گرگان و ری به دست آمده است.

ساخت ظروف با لعاب یکرنگ در اغلب مراکز سفال سازی ایران که در تمام ادوار اسلامی ادامه داشته، در دوره سلجوقی و خوارزمشاهیان به شکوفایی رسید. در صنعت کاشی سازی نیز لعاب یکرنگ به کار رفته و کاشیهای یکرنگ زینت بخش بناهای مذهبی و غیر مذهبی ایران است.