آموزش سفالگری سنتی در ایران
آموزش سفالگری سنتی در ایران. طرز کار سفالسازان و همچنین ابزار کار آنان در نقاط مختلف ایران کم و بیش همانند است. صنعتگران محلی خاک مصرفی خود را از معادن نزدیک استخراج می کنند. (باید خاطرنشان ساخت که خاکهای معمولی ناخالصی هایی از قبیل ماسه، آهک و غیره دارند که برای ساختن سفال مناسب نیست) سپس خاکهای استخراج شده را در محلی نزدیک کارگاه انبار می نمایند.
کارگاه های سفالسازی همیشه در نزدیکی معادن خاک سفالگری ایجاد می گردد زیرا مقرون به صرفه نخواهد بود که خاک را از محلی دور به کارگاه حمل کنند.
ترکیبات خاک هر ناحیه کم و بیش با نواحی دیگر فرق دارد. مثلا خاک لالجین همدان کمی شبیه به خاک علی آباد تهران بوده و با خاک شهرضا و مشهد تفاوت زیادی دارد. خاک لواسان دارای چسبندگی زیاد است و به تنهایی نمی تواند مصرف شود و آن را برای اصلاح خاکهایی که چسبندگی کافی ندارند به کار می برند، و یا خاک گیلان و مازندران به علت وجود ترکیبات آهن قرمزرنگ است.
در ایران دو نوع خاک مورد استفاده سفالسازان قرار می گیرد:
یکی خاک رس، که در همدان، تهران، گیلان، مازندران و اصفهان و به طور کلی در بیشتر نقاط ایران وجود دارد. دیگر خاک سفید که ترکیبی از کوارتز، سیلیس و کائولن است و در بعضی مناطق ایران مانند زنور آذربایجان، مندگناباد، میبدیزد، استهبان فارس و شهرضا استفاده می شود.
تهیه گِل سفالگری
۱- ابتدا خاک را کوبیده تا کلوخه های آن نرم و خرد شود.
۲- آن را الک کرده.
۳-در حوضچه ای که به همین منظور در جوار کارگاه ساخته شده خیس می نمایند.
۴-آن را به صورت دوغاب در آورده.
۵-دانه های شن و ماسه که ممکن است داخل خاک باشد به علت سنگینی ته نشین می شود سپس دوغاب را از سوراخی که مقداری از کف حوضچه بالاتر است به داخل حوضچه دیگری که در جوار حوضچه اول قرار دارد منتقل می نمایند.
ابعاد این حوضچه ها به اندازه تقریبی دو متر در دو متر و به عمق چهل سانتی متر می باشد. پس از گذشت مدت تقریبا ده ساعت گل ته نشین می شود و آب اضافی آن را از سوراخی که در بدنه حوضچه ایجاد گردیده خارج می شود.
بقیه آب در اثر تابش آفتاب تبخیر شده.
۶-وقتی سفتی آن به قدر دلخواه شد آن را برداشته به داخل کارگاه منتقل می نمایند.
۷-آنگاه گل را به وسیله پا لگد کرده ورز می دهند تا چسبندگی لازم را به دست آورده و آماده چرخ کاری شود.
۸- آن را به اندازه دلخواه گلوله می کنند که این عمل را چانه کردن و گلوله های گل را چانه می نامند.
اندازه چانه ها به قدری است که با یک چانه معمولی می توان چند شیئی کوچک ساخت و برای ظرفهای بزرگتر یک چانه کامل لازم است. معمولا برای اشیاء بزرگتر از گل سفت تر و برای اشیاء کوچک از گل نرمتر استفاده می کنند.
چرخ سفالگری
چرخ سفالگری ساختمان ساده ای دارد و از یک میز و نیمکت به هم متصل تشکیل می گردد. روی میز صفحه گردی قرار دارد و این صفحه به وسیله محوری عمودی به صفحه گرد دیگری در زیر میز متصل گردیده است. این دو صفحه هردو به حالت افقی قرار دارند. عمل صفحه زیرین طوری است که وقتی سفالگر پشت میز می نشیند پایش روی صفحه زیرین قرار گرفته و با حرکت پا، آن را به چرخش در می آورد.
با این چرخش محور عمودی، صفحه روی میز هم که «چانه» گل را روی آن قرار می دهند، به چرخش در می آید. در بعضی از کارگاهها، نیمکت و پایه های میز را با آجر و سیمان می سازند. این چرخ سفالگری بسیار شبیه چرخهای سفالی روزگاران قدیم است. اخیرا برای به حرکت درآوردن چرخ سفالگری در بعضی از کارگاه ها از نیروی برق استفاده می کنند.
چرخ سفالگری سنتی
طرز ساختن اشیاء سفالین
برای ساختن یک شیئی سفالی، ابتدا چانه گل را روی صفحه گردان چرخ سفالگری قرار داده و با حرکت پا (یا نیروی برق) صفحه گردان را به حرکت درآورده و با دست به گل شکل می دهند.
چرخیدن صفحه با حرکت پا کنترل می شود. بنا به مقتضای شکل حرکت را تندتر یا کندتر می کنند. برای اینکه گل به دست نچسبد سفالگر، گاه به گاه دستها را در ظرف آبی که روی میز قرار دارد خیس می کند.
چرخکاری در سفالگری یکی از مهمترین مراحل است. مهارت سفالگری نقش مهمی در آن بازی می کند که بتواند شیئی را همانند طرح دلخواه در آورد و در عین حال قطر گل در تمام نقاط ظروف یکسان و حتی المقدور نازک و ظریف باشد.
پس از اینکه شیئی، شکل موردنظر را پیدا کرد، به وسیله نخی ظرف ساخته شده را از بقیه گل چانه جدا کرده و از روی چرخ برمی دارد و به ساختن شیئی دیگری می پردازد.
سپس ظرفهای ساخته شده را در سایه می گذارند تا نیمه خشک شود، این مدت بسته به بزرگی یا کوچکی و یا نازکی و ضخامت شیئی ساخته شده و دمای هوا از دوازده تا بیست و چهار ساعت طول می کشد. پس از طی این مدت اشیاء ساخته شده را مجددا روی چرخ قرار داده و در حالیکه چرخ را به حرکت در می آورند، به وسیله یک تیغه ساده، قسمتهای زاید را می تراشند.
البته این بار شیئی را به صورت وارونه روی چرخ قرا می دهند و قسمتهای زاید، بیشتر مربوط به ته ظرف می شود که هنگام شکل دادن اولیه نمی توان فرم دلخواه را به آن داد. پس از تراش، شکل کامل می گردد و مجددا آن را برای مدت بیست و چهار ساعت در سایه قرار می دهند و پس از طی این مدت شیئی را در گرمخانه یا در آفتاب می گذارند تا کاملا خشک شود.
اگر شیئی را از ابتدا در مقابل آفتاب یا درون گرمخانه قرار دهند، سطح گل زودتر خشک می شود و چون داخل هنوز مرطوب است شیئی می ترکد. در حین خشک شدن جهت ظرف را عوض می کنند تا تمام سطوح یکسان خشک شود.
پس از اینکه شیئی ساخته شده کاملا خشک شد، در صورت لزوم برای صیقلی نمودن آن شیئی را سمباده می زنند.
چنانچه قرار باشد اشیاء سفالین بدون لعاب عرضه شود، با درجه حرارتی معادل ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد به مدت هشت ساعت در کوره قرار داده تا پخته شوند، در حالیکه سفالهایی که بعدا به صورت لعابدار عرضه خواهد شد در مرحله اول با حرارت ۹۰۰ تا ۹۰۰ درجه سانتی گراد پخته می شود. زیرا اگر میزان حرارت در این مرحله بیش از ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد باشد بعد لعاب را خوب به خود جذب نکرده و لعاب کاری مشکلتر خواهد شد و پس از لعاب کاری اشیاء را مجددا با درجه حرارتی مابین ۹۰۰ تا ۱۰۵۰ درجه سانتی گراد (بسته به مواد تشکیل دهنده لعاب) مجدد می پزند.
روش استفاده از قالبهای گچی
در این روش ابتدا گلی را که مقداری گیاه لوئی (نوعی پرزهای گیاهی که باعث چسبندگی بیشتر گل می شود) با گل مخلوط کرده با وردنه تخت می کنند. پس از آنکه به ضخامت مناسب رسید آن را داخل قالب گچی قرار می دهند (قالب ممکن است، از دو قطعه یا بیشتر تشکیل شده باشد).
با ضربه کنار دست آن را می کوبند تا فرورفتگیهای قالب گچی را پر کند. سپس با تکه ای اسفنج آن را خیس می کنند و اضافات آن را که از قالب بیرون آمده با کارد می برند. قطعات دیگر قالب گچی را به این وسیله با صفحات گل پر می کنند و آنها را به هم جفت می نمایند. دور قالب را با کش می بندند. چون قالب گچی آب را جذب می کند، پس از مدتی می توان آن را از قالب بیرون آورده می گذارند خشک شود.
بیشتر گلدانهای سفالی را که نقوش برجسته دارند در تهران یا در سایر مناطق دیگر ساخته می شود و یا کاشیها و محرابهایی که نقوش برجسته دارند و در قدیم ساخته می شدند به این وسیله به وجود می آیند.
روش استفاده از قالب گچی و دوغاب گل
در این روش دوغابی از گل درست می کنند و برای اینکه این دوغاب کاملا مخلوط شود، آن را داخل ظروف استوانه ای که به حالت افقی قرار گرفته و حول محور خود می چرخند می ریزند و می چرخانند. سپس این دوغاب را داخل قالبهای گچی که روی میزهای بزرگی قرار دارد هدایت می کنند پس از مدتی قالب گچی رطوبت گل را جذب می کند و این دوغاب در داخل قالب قشری به وجود می آورد و مقدار اضافی دوغاب را خالی می کنند تا این قشر که خود ظرف محسوب می شود، سفت گردد و به آسانی از قالب بیرون بیاید. (این نوع قالبها نیز از دو قطعه یا بیشتر تشکیل می شود). این روش در بعضی از کارگاه های تهران معمول است و بیشتر سرویسهای بهداشتی و عروسکها و پارچ و لیوانها را با این طریقه می سازند.
کوره و ساختمان آن
سفالگران ایرانی معمولا از کوره هایی استفاده می کنند که سطح پایین آن دایره شکل، و سقف آن گنبدی است که در وسط آن سوراخی ایجاد شده است که در موقعی که کوره می سوزد سوراخ را می بندند و وقتی کوره را خاموش کردند برای خارج شدن حرارت از کوره آن سوراخ را باز می کنند. دیواره های کوره را طبقه بندی کرده و اشیاء روی این طبقات چیده می شود. در دیواره های کوره سوراخهایی ایجاد گردیده که در صورت لزوم و بسته به ارتفاع اشیاء طبقات را کوتاهتر یا بلندتر نمایند. در وسط سطح پایین کوره حفره ای وجود دارد که به طبقه زیرین کوره متصل است و مشعل کوره در طبقه زیرین آن قرار دارد و حرارت از آن طریق به کوره وارد می شود.منبع سوخت ( که نفت سفید یا نفت مشعل یا گاز شهری است)
به خاطر ایجاد فشار بر روی سطح بالاتری قرار گرفته و در سر راه منبع و مشعل نیز یک شیر وجود دارد که با آن میزان حرارت کوره را کم یا زیاد می نمایند. در چهار طرف دیواره های کوره سوراخهایی به شکل دودکش نصب کرده اند که از پایین به کف کوره و از بالا به بیرون کوره راه دارد. این دودکشها برای تنفس کوره تعبیه شده اند. کف بعضی از کوره ها نیز پله پله است و روی این پله ها نیز اضافه بر طبقات ظرفها را می چینند. در دیواره کوره یک در برای وارد و خارج کردن ظروف وجود دارد که در موقع سوختن کوره آن را با گل می بندند.
کوره سفالگری
لعاب سازی در ایران
ایرانیان که از دوران باستانی با صنعت سفالگری آشنا بودند برای زیبایی و استحکام آن کم کم به کشف و ساختن لعاب نیز پرداختند. سفال بدون لعاب متخلخل است و آب و مایعات از جدار آن تراوش می نماید، ولی لعاب باعث می شود تا جدار آن غیرقابل نفوذ شده و برای نگهداری بعضی از مواد مانند روغن و غیره مناسبتر شود. از طرف دیگر لعاب به زیبایی ظرف می افزاید و به هنرمند نیز امکان خودنمایی می دهد.
لعاب
در حال حاضر برای لعاب دادن اشیاء سفالی در ایران به طور کلی از دو نوع لعاب استفاده می شود: .
۱-لعاب قلیایی:
موادی که برای تهیه لعاب قلیایی سنتی به کار می رود عبارت است از ۶۰٪ شیشه قلیایی ۲۵٪ سیلیس خام و ۱۵٪ بلور یا شیشه خورده یعنی شیشه ای که یکبار حرارت دیده و پخته شده است برای تهیه ماده ای که شیشه قلیایی می نامند. از خاکستر گیاهی که اُشنون نام دارد و در شوره زار می روید استفاده می کنند. این بوته ها را ابتدا باید سوزانید ولی طوری باید سوزانده شوند که شعله ور نگردند. در غیر این صورت خواص خود را از دست می دهند. خاکستر این گیاه به صورت ماده ای مذاب است که پس از سرد شدن به صورت سنگ سیاهی در می آمد که بایست خرد و نرم شود. بعد آن را با پودر سیلیس به نسبت پنجاه پنجاه به مدت شش ساعت و حدود ۱۲۰۰ درجه سانتی گراد حرارت می دهند. به این ترتیب شیشه قلیایی به وجود می آید سپس آن را باضافه ۲۵٪ سیلیس خام و ۱۵./ بلور یا شیشه خورده با مقداری آب در آسیاب می سایند تا به صورت دوغابی در آید. این دوغاب در واقع لعاب بی رنگی است که روی اشیاء داده می شود و در صورت لزوم برای رنگین کردن آن از اکسیدهای فلزات مختلف استفاده می شود.
۲-لعاب سربی:
برای تهیه لعاب سربی از مواد زیر استفاده می شود: ۴۰٪ اکسید سرب، ۴۰٪ بلور یا شیشه خورده و ۲۰٪ سیلیس خام. برای تهیه اکسید سرب که سفالگران آن را پختن سرب نیز می نامند، سرب را در ظرف نسبتا کم عمقی ریخته حرارت می دهند و در همان حال با میله ای آن را بهم می زنند تا پس از مدتی به پودر نرمی که همان اکسید سرب است تبدیل گردد. سپس آن را همراه با بلور و سیلیس خام و آب آنقدر می سایند تا به صورت دوغاب درآید. این دوغاب نیز لعاب بی رنگی است که همراه با اکسیدهای فلزات مختلف رنگهای گوناگون را به وجود می آورد.
اکسیدهای رنگ دهنده:
۱. اکسید آهن:
آهنگران هنگامی که با پتک آهن تفته را می کوبند، جرقه هایی از آن به اطراف پرتاب می شود. این جرقه ها همان ورقه های نازک اکسید آهن هستند که سفالگران ایرانی آن را برای ایجاد رنگ حنایی در لعاب به کار می برند. اکسید آهن قرمز رنگ نیز وجود دارد که همان گِلِ اُخرا است. خطوط یا نقوش سرخ رنگ سفالهای بدون لعاب اولیه با این ماده صورت می گرفته است.
۲. اکسید منگنز:
اکسید منگنز جهت ایجاد رنگ قهوه ای در لعاب سازی به کار می رود این ماده را از معدن استخراج می کنند و خطوط سیاه کاشی های هفت رنگ و نقوش سفالهای پیش از تاریخ با این اکسید اجرا می شده است.
۳. اکسید کبالت:
این اکسید را برای ایجاد رنگ لاجوردی در لعاب به کار می رود.
۴. اکسید قلع:
اکسید قلع برای ایجاد رنگ سفید در لعاب مصرف می شود. برای تهیه آن قلع را با سرب مخلوط کرده و به ملایمت حرارت میدهند و آنقدر بهم می زنند تا به صورت پودر درآید.
۵.اکسید مس:
این اکسید جهت ایجاد لعاب فیروزه ای در لعابهای قلیایی و ایجاد رنگ سبز در لعابهای سربی به کار می رود و به نام توفال مشهور است.
از ترکیب اکسیدهای فوق باهم نیز می توان رنگهای جدیدی به دست آورد. برای مثال از ترکیب اکسید منگنز و اکسید مس رنگ یشمی و از ترکیب اکسید آهن و اکسید مس رنگ مغز پسته ای و از ترکیب کبالت و اکسید مس رنگ فیروزه ای به دست می آید.
لعاب کاری
لعاب ساییده شده و آماده را در ظرف بزرگی ریخته، اشیاء کوچک را داخل لعاب کرده در می آورند. برای لعاب دادن ظرفهای بزرگ، شیئی را روی ظرف لعاب گرفته و با ظرف دیگری روی شیئی را لعاب می ریزند و سفال لعاب را به خود جذب می کند.
قشرلعاب باید در کلیه نقاط ظروف به یک اندازه باشد در غیر اینصورت اشیایی که کمتر لعاب خورده زودتر می پزد و آنانکه لعاب بیشتری خورده دیرتر پخته می شود. البته چون در لعاب کاری نمی توان صددرصد قشر لعاب را در کلیه اشیاء به یک اندازه در آورد، اشیایی را که لعاب بیشتری خورده به آتشدان کوره نزدیکتر می گذارند.
لعاب سازی در ایران
نقاشی روی سفال
در بسیاری از نقاط ایران که کار سفالگری در آنجا رواج دارد، صنعتگران دست ساخته های خود را به صورت منقوش عرضه می کنند. برای نقاشی روی سفال دو روش وجود دارد:
یکی نقاشی روی لعاب که به نام رورنگی معروف است.
۸دیگر نقاشی روی لعاب که زیررنگی نامیده می شود.
۱.نقاشی به روش زیررنگی:
پس از پخت سفال، نقوش دلخواه را با رنگهای موردنظر که همان لعابهای رنگی با اکسیدهای فلزات مختلف ساخته می شود، بر روی آن به وجود آورد و سپس روی تمام سطوح داخلی و خارجی ظرف را با یک لعاب بی رنگ می پوشانند و چون نقاشیها زیر لعاب بی رنگ قرار می گیرد، اصطلاحا آن را نقاشی زیر رنگی می نامند. درجه حرارت برای پختن سفال در این مرحله هزار درجه سانتی گراد به مدت هشت تا ده ساعت می باشد.
۲. نقاشی به روش رورنگی:
این نوع نقاشی روی لعاب قرار می گیرد. یعن از لعاب کاری و پختن لعاب روی آن را با رنگهایی که در فوق ذکر شد نقاشی این نوع نقاشی ساده تر از نقاشی زیررنگی است. زیرا اگر نقشی به اشتباه زده شد به راحتی می توان آن را پاک کرد. درجه حرارتی که برای پختن نقوشی که با این روش بر روی اشیاء سفالین زده می شود، بسته به نوع رنگ از ۴۰۰ تا ۸۰۰ درجه سانتی گراد و به مدت چهار تا هشت ساعت می باشد.
شاید بخواهید از تاریخچه سفالگری بدانید.
مقاله آشنایی با هنرهای سنتی ایران
با انجام (ژوژمان-پروژه های) دانشجویی رشته هنر در خدمت شما هستیم. جهت اطلاع بیشتر کلیک کنید.
