تاریخچه خط و پیدایش الفبا
طراحی خط کوفی بنایی _ تاریخچه خط و پیدایش الفبا. انسان با این که حدود یک میلیون سال پیش پا به عرصه وجود گذاشته، اما فقط شش هزار سال است که سابقه ی نوشتن دارد.ده ها هزار سال پیش از نوشتن، نقش مایه ها،علامت ها، و تصاویر برای رساندن پیام های ساده به کارگرفته شده است. بنابراین سیر تحول خطوط درتاریخ بشر فرآیندی دراز ّمدت و پیچیده داشته است. ماجرایی که از تاریخ و تمدن انسان جداشدنی نیست و هنوز بسیاری از وقایع مهم آن ناشناخته باقی مانده است. ریشه یابی خط، ما را به تصویرهایی می رساند که انسان اولیه برای رساندن پیام و بیان مقاصد و اهداف خود ترسیم می نمود. این تصاویر را می توان پیشینه ی خط های کنونی دانست)تصاویر ١ و ٢. به عبارت دیگر خط های کنونی تکامل یافته تصاویری اند که برای مقاصد گوناگون و برقراری ارتباط توسط اقوام مختلف ترسیم می شده است. “تصویر” در ابتدا به عنوان “کلمه” برای انتقال پیام های لازم و جاری و روزمره به کار می رفت.
به طور مثال تصویر “خورشید”، با ترسیم شکل ساده ای از »خورشید»، و تصویر «ایستادن» با نمایشی از «پا» امکان پذیر می شد. ۱ این خط را که امروزه خطِ «تصویر نگار» می نامند، میتوان از نخستین تصاویر ثبت شده توسط انسان دانست.
با گسترش روابط انسانی، ارتباط بصری نیز پیچیده تر شد. نیاز به بیان مفاهیم عمیق تر و معانی انتزاعی، خط تصویرنگار را متحول کرد، به گونه ای که علائم تصویری خط، تنها نمایانگر اشیاء و وسایل نبودند بلکه با تغییراتی توانایی بیان اندیشه ها را نیز پیدا کردند.
برای مثال دیگر طرح ساده «خورشید» تنها معرف خورشید نبود بلکه میتوانست معنای روز یا زمان را نیز دربر گیرد. صورت تصویر «پا» میتوانست علاوه بر «ایستادن» معنای راه رفتن و حرکت بدهد و یا تصویر درخت معنی سبز، تازه، زندگی و مانند آن را یادآور شود. به این ترتیب برپایه علائم خلاصه تری از «خط های تصویرنگار»، خطوط «اندیشه نگار» پدید آمد.
این تحول گامی مهم در تکامل زبان نوشتار بود. علت این امر را باید گسترش جوامع بشری، توسعه ارتباطات و داد و ستدها، نیاز به ثبت قراردادها و اطلاعات زندگی روزمره دانست.
بنابر شواهد موجود، نخستین نظام عملی ثبت در بین النهرین شکل گرفته است. سومری ها برای نوشتن از ساده ترین و در دسترس ترین ماده طبیعی محیط زندگی خود، یعنی گل استفاده کردند. آنها در ابتدا برای نگارش برروی الواح گلی قابل انعطاف، قلم نوک تیزی را بکار بردند اما حدود سه قرن بعد از قلم های نوک مثلثی استفاده کردند.
این ابزار نگارش جدید علاوه بر آنکه به جهت ساختارش بر سرعت نگارش می افزود؛ موجب آن شد که حروف از شکل ترسیم خطی خارج شده و به ترکیباتی انتزاعی شامل خط های مقطع میخ مانندتبدیل شوند. همین شباهت باعث شد که پس از اکتشافات این خط درقرن هجدهم میلادی آن را «خط میخی« بنامند.
این نوآوری یعنی تحول صورت تصویری خط به علائم انتزاعی، گامی مهم در مرحله بعدی تکامل خط بنام «هجایی» بود که در آن هر هجاء با علامتی نگاشته می شد و ترکیب این هجاها با تغییراتی در آهنگ ادا کردن، مفاهیم مختلف را می نمایانده است. خط چینی امروزی ترکیبی از این نوع خط با خط اندیشه نگار است.
فینیقی ها که در جوار سومری ها زندگی می کردند و تاجرهایی موفق بودند، به نظام نوشتاری کارآمدتری برای ثبت نیاز داشتند. آنان دریافتند حداکثر بیست و دو صدای مُهم در زبان گفتاری شان وجود دارد و اگر برای هر یک از این صداها علامت مشخصی برگزینند، می توانند زبان خود را فقط با استفاده از همین بیست و دو علامت به نگارش درآورند. این تفکر سبب اختراع خطی شد که آن را «آوانگار» میگویند.
خط تصویرنگار
طراحی خط کوفی بنایی
طراحی خط
پیدایش این خط، خط های «تصویرنگار » و «اندیشه نگار» را از رواج انداخت وانقلابی مُهم و سرنوشت ساز در تاریخ تمدن انسان به وجود آمد و این چنین «الفبا» اختراع شد.
این دگرگونی نه رویدادی آنی که نتیجه تکاملی تاریخی و درازمدت بود. سپس یونانی ها با اعمال اصلاحات مهمی در شکل حروف و اسامی الفبای فینیقی آن را تکامل بخشیدند و با افزودن علائمی برای حروف صدادار و نیز حروف بی صدا، گامی نهایی در آفرینش الفبای آوایی را برداشتند.
بعدها رومی ها ازالفبای یونانی اقتباس کردند و با ایجاد تغییراتی آن را با زبان خود مطابقت داده و الفبای لاتین را به وجود آوردند.
همزمان با این دوران، درمنطقه ٔ آرام (سوریه فعلی) الفبای دیگری که ازالفبای فینیقی مشتق شده بود، به نام «خط آرامی» متداول شد واثر مهمی در تاریخ باقی گذاشت، زیرا کتاب هایی از عهد عتیق با همین خط و زبان نوشته شد که منشأ شکل گیری خطهای عبری و عربی ٔ گردید. بنا به گفته محققان، نخستین َخط واقعی عربی در اوایل قرن ششم میلادی ابداع شد.
این خط در ابتدا از شکل کاملی برخوردار نبود اما با ظهور و گسترش اسلام به سرعت رو به تکامل گذاشت. عامل اصلی این امر کلام آسمانی «قرآن» بود.
هنرمندان مسلمان کوشیدند تا تمام ذوق و استعداد و خالقیت خویش را برای ثبت و نگارش شایسته این معجزه الهی بکارگیرند. از همین رو خط عربی در مدت کوتاهی به خطی متناسب، آراسته و زیبا درآمد و اقلام پرشمار و متنوعی در آن پدید آمد.
خط عربی بسیار زودتر از زبان عربی متداول شد و در اکثر متصرفات اسلامی مانند آفریقای شمالی، آسیای صغیر، ایران، هندوستان و بخش هایی از چین و جنوب اروپا، نظام نوشتاری کلام وحی جایگزین خطوط متداول شد.
ایرانیان گرچه شیوهٔ نگارش خود را از خط عربی اقتباس کرده بودند ولی با تأثیرپذیری از خط ملی و باستانی خویش و با برخورداری از تجربه، ذوق و قریحه ٔقومی، در شکل حروف و طرز نوشتن الفبای عربی تصرفات و دگرگونی های لطیف و دلپذیری ایجاد کردند. شکل گیری و رواج خطوط زیبایی مانند تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق جلوه هایی از این تصرفات آگاهانه ایرانیان است.
آغاز خط و کتابت در ایران، با اقتباس از خط میخی تمدن های بین النهرین همراه بود. اما ایلامی ها به عنوان اولین حکومت مقتدر ایرانی، راه مستقلی را در این زمینه طی کردند. آنان موفق شدند علائم خط میخی را که نزد سومریان تا ۲۰۰۰ و نزد بابلی ها و آشوری ها تا ۸۰۰ علامت داشت را به ۳۰۰ علامت کاهش داده و خط خود موسوم به «ایلامی مقدم» را پدید آوردند.
آریائیان (مادها و پارس ها ) پس از ورود به ایران این خط را اخذ کرده و با ابتکاری درخور تحسین آن را ساده کرده و به ۴۲ علامت کاهش دادند.
این خط با عنوان «میخی پارسی» در زمان هخامنشیان به تکامل رسید و به عنوان خط رسمی کتیبه نگاری آن عصر بکار رفت. ازاین میان می توان به کتیبه های بیستون، تخت جمشید و پاسارگاد اشاره کرد. همزمان با خط میخی پارسی، خط آرامی نیز در این دوره متداول بود که به سبب سهولت در نگارش در امور دیوانی بکار میرفت. قدیمی ترین نمونه این خط درکتیبه ٔ نقش رستم و سکه های پادشاهان ایران باستان دیده می شود.
خط میخی هخامنشی
طراحی خط کوفی بنایی
بعدها در دوره اشکانیان، ایرانیان با استفاده از خط آرامی « خط پهلوی» را بوجود آوردند که مطابق با روحیه ی ایرانی حالتی منعطف و دوار داشت. با ظهور این خط، خط آرامی به تدریج منسوخ گردید. در زمان ساسانیان با اقتباس از خط پهلوی، خط جدیدی برای نگارش کتاب دینی اوستا بکاررفت که به «خط اوستایی» شهرت یافت و از نظامی قدرتمند و دقیق برخورداربود. گرچه بعد از ورود اسلام این خطوط به تدریج کنار گذاشته شدند اما همانطور که اشاره شد، روحیه موجود در آنها، شامل خطهای منحنی، دورها و دندانه ها، نقش مهمی در شکل گیری قلم های جدیدی داشت که ایرانیان در خط عربی ابداع کردند.
خط هیروگلیف -مصری
طراحی خط کوفی بنایی
سیر تحول خط از ابتدا
سیر تحولی خط از آغاز
