رمز و رازهای اسلیمی و ختایی می‌دانید چه هستند؟
رمز و رازهای اسلیمی و ختایی
در هنرهای اسلامی طرح و نقوش اسلیمی جلوه می کنند. حضور این باغ و بستانها در نمونه های هنر اسلامی از جمله ظرافت های تذهیب تا حکاکی و منبت کاری و قلم زنی، جلوه گر است.
از عظمت در معماری گرفته تا خشوع و تواضع در نقشه های فرش که پیچش پیچک ها و طنّازی ترنج ها در آن حرفها دارد.
این نوع صورتگری سمبلیک از طبیعت که با ممنوعیت شمایل نگاری در اسلام، قوت دو چندان گرفته، به طرز ماهرانه و شگفت آفرینی بر در و دیوار نقش بسته است.
در پس این خطوط موزون و پیچ و تابهای دقیق هندسی اش که هر بیننده ای را خیره می کند و برق از چشمان ناظران می رباید. رموزی نهفته که دربردارندۀ معارف و مفاهیم عمیق عرفانی اسلامی است. مفاهیمی برگرفته از قلب تعالیم قرآن.
با گسترش این نقوش در آثار هنرمندان ایرانی که در عهد صفویه ،سمبل های مکتب اهل بیت(ع) در نقوش و طرحهای اسلیمی به طور کامل به ظهور و بروز رسید. به طور مثال می توان ازگل پنج پر که نشانۀ پنج تن آل عبا است نام برد.
هرچند این طرحها بدون لحاظ اینکه در چه قسمی از هنردینی به کاررفته اند به طور کلی معنای واحدی را به بیننده القا می کنند، که همان شهود جمال ملکوتی در پس جمال ناسوتی است، لیکن تک تک نقوش به صورت جداگانه گویای مفهومی خاص است.
انسان همواره از نقوش و تصاویر برای بیان مقصود و یا برداشت خود از عالم استفاده کرده است. در این میان هر فرهنگ و تمدن به علل گوناگون نقوشی خاص و منحصر به فرد را برای بیان مقاصد خود به کار برده اند. این تصاویر عاملی مهم در شناخت روحیات، دین، فرهنگ، عادات و دلبستگی اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است.
نقوش ختایی
هنرمند ایرانی نیز درطول قرون و اعصار برای بیان درونیات و دریافت خود از عالم اشکال متفاوتی را ابداع کرده اند. یکی از مهمترین آن ها نقوش اسلیمی – ختایی است که ردپای آن را در غالب هنرهای ایرانی مشاهده می کنیم.
طرح های لایه باز اسلیمی و ختایی
از بناهای تاریخی گرفته تا نگاره ها, جلد سازی، تذهیب گری و…همگی در دل خود این نقوش زیبا و تجریدی را حفظ کرده و به همگان نمایانده اند.
در عالم اشکال ما همواره با سه شکل مربع، دایره و مثلث مواجهیم. مربع برگرفته از دو مثلث است و اگر قطر یک مربع را رسم کنیم سه مثلث ایجاد می شود.
پس مثلث شکلی جزئی است و ما تنها با دو شکل مربع و دایره به عنوان اشکال اصلی و به قول مرحوم پیرنیا با تربیع دایره که یکی از مهمترین آن ها نقوش اصلی مواجهیم.
هنرمند ایرانی نیز درطول قرون و اعصار برای بیان درونیات و دریافت خود از عالم اشکال متفاوتی را ابداع کرده است. مربع و مثلث نماد خانه به عنوان اولین نیاز بشری است و به همین جهت نماد سرپناه است. در حقیقت می توان گفت مربع و مثلث ساخته انسان و اشکالی ناسوتی است.
دایره یک شکل لاهوتی است و آفریده پروردگار است. عالم کهکشان ها، حرکت وضعی کرات بر حول محور دایره گواهی بر این مدعاست. مثلث و مربع دارای زاویه است و زاویه خلوت گاه شیطان خوانده شده است.
از دیدگاه عرفا، هر چه زاویه داشته باشد، محکوم به فساد و فناست چون از عالم ناسوت گزارش می دهد. دایره نماد تحرک، پویایی و زندگی است. از این رو چرخ دنده همه کارخانه، ماشین آلات و همه اشیاء متحرک پیرامون ما دارای فرم دایره است.
بهره گیری هنرمندان مسلمان از نقوش دایره که شکلی کامل و عاری از هرگونه زاویه است، در معماری اماکن مقدس همچون مساجد و زیارت گاه ها و مشاهد مشرفه به خصوص در بنای گلدسته ها و گنبد از دایره بهره فراوان برده اند.
دایره مظهر مقاومت، ماندگاری و پویایی است و به همین دلیل در معماری ستون ها و ورودی های محرابی کمال استفاده را از آن داشته اند.
ایرانیان از دایره و دور در موسیقی بهره فراوان داشته و همین اتفاق در حوزه هنرهای بعدی همچون نقش فرش، کاشی، تذهیب و آرایه های قرآنی نیز تکرار شده است.
انسان در بهره گیری از فرم دایره برای ساخت ظروف، وسایل مورد استفاده روزانه، ادوات جنگی و … کمال استفاده را برده است. نقوش مدور در حقیقت انسان را به خدا نزدیک تر می کند.
نقوش اسلیمی
در سایر اشکال چندین خط مورد بهره است تا شکلی پدید آید اما در دایره تنها یک خط است که حیثیت وجودی آن را می سازد و به نوعی دچار وحدت و توحید است، با نقطه ای واحد در مرکز که خطی حائل به دور خود دارد. نقطه شروع و پایان در دایره پنهان است و رمز آلودگی این پدیده آن را از سایر اشکال ممتاز می سازد.
اسلیمی که به مثابه یک حرف الفباست می توان بعده نامتناهی ترکیبات مختلف ایجاد کرد. گرچه هنرمندان ایران با استادی چندین هزار اسلیمی و عده زیادی ترکیبات اسلیمی بوجود آوردند اما هنوز امکان توسعه و ترکیب آن صورت خارجی پیدا نکرده است.
اسلیمی که در اثر اکتشاف قسمت اصلی و اساسی که ایرانیان از یک زینت یونانی کردند پایه و آغاز فصل نوینی در تاریخ هنرهای تزئینی شد. اسلیمی نتیجه فکر بشر است ولی صرفاً یک چیز موهوم اتفاقی نیست بلکه بحد زیادی با قانون علمی و ریاضی وجه اشتراک دارد.
هنر ایران در گذشته و آینده ص ۲۴-۲۴ : بقلم پروفسور پوپ ترجمه، عیسی صدیقی ۵۴۱۱تهران. گردآوری میثم براری.
برای دیدن طرحهای سنتی لایه باز کلیک نمایید.
مقاله مرتبط نقش شمسه در هنر ایران
- جهت سفارش انجام پروژه/ژوژمان دانشجویی رشته هنر(کلیه گرایش‌ها) کلیک نمایید.
- جهت دانلود طرحهای آماده تذهیب- اسلیمی و ختایی کلیک نمایید.
- جهت مشاوره با ما در ارتباط باشید. واتساب– تلگرام
