شیشه در ایران باستان. تاریخ هنر شیشه گری در ایران هنوز به طور کامل شناخته نشده است حفریات باستان شناسی جدید منشأ شیشه را در ایران کمی روشن کرده اند. در میان اولین آثار شیشه ای به دست آمده در ایران را می توان از مهره های استوانه مکشوفه در حفریات «چغازنبیل» خوزستان نام برد.
منطقه خوزستان در جنوب غربی فلات ایران همسایه بین النهرین از دوران باستان تحت نفوذ فرهنگ بین النهرین بوده است. در این منطقه امپراطوری ایلام در هزاره دوم پیش از میلاد پدیدار گشت.
در ایلام که در چهل کیلومتری جنوب شرقی شوش است، ویرانه های معروف به « چغازنبیل» در این منطقه قرار دارد که عبارت است از پرستشگاهی که زیگورات نامیده می شود. در مجاورت زیگورات، تعداد زیادی مهره های استوانه ای از شیشه های کنده کاری شده به دست آمده است. مشابه این مهره ها در شوش نیز پیدا شده است. این مهره های شیشه آبی پررنگ نیز به احتمال قوی در ایلام ساخته شده است.
در منطقه دیلمان نیز مهره های شیشه ای به دست آمده که در هزاره اول پیش از میلاد در فلات ایران ساخته شده است. روش به کار رفته در ساخت این مهره های کوچک جالب توجه است که بسیاری از آنها با دو یا سه بار رشته های شیشه به دور یک مغزه استوانه ای شکل به وجود آمده است.
کاوشهای باستان شناسی انجام شده در منطقه رودبار گیلان در تپه«مارلیک» دو ظرف زیبای شیشه متعلق به اواخر هزاره دوم یا اوایل هزاره اول پیش از میلاد به دست آمده که هردو ظرف با استفاده از روش موزاییکی ساخته شده.
قطعاتی از ظروف شیشه ای که با همین روش ساخته شده و از منطقه حسنلو آذربایجان به دست آمده است که تاریخ ساخت آن به نیمه دوم قرن نهم و نکته سئوال برانگیز در مورد این نوع ظروف مکشوفه در مورد محل ساخت
پیش از میلاد باز می گردد.
نکته سوال برانگیز در مورد این نوع ظروف مکشوفه در مورد محل ساخت آنهاست. ولی متأسفانه نشانه آشکاری در مورد محل ساخت خود ارائه نمی دهند. همه این شیشه ها اکثرا نمایشگر عناصر بین النهرین هستند و به وضوح مشخص است که از فلات ایران سرچشمه نگرفته اند.
شیشه در ایران باستان
شیشه دوران هخامنشی
اولین نشانه ها از ظروف دوران هخامنشی را در ادبیات کهن مربوط به ایران می یابیم « آریستوفان» یونانی در یکی از آثار خود از مصرف جامهای شیشه ای در دربار پادشاهان ایران صحبت می کند. در آن زمان شیشه در یونان بسیار کمیاب و جزء اشیاء ذی قیمت تزیینی بود.
البته این مسئله هنوز روشن نیست که آیا حقیقت در دوران هخامنشی ظروف شیشه ای موجود در دربار ایران واقع در ایران ساخته می شده است. ظروف به دست آمده از تخت جمشید از یک بشقاب، یک سرپوش، یک کوزه، یک جام شراب و چندین شیئی دیگر است، که شکل بازسازی شده یک بشقاب شیشه ای نظیر شکلی است که در ظروف نقره ای زمان هخامنشی دیده شده است.
در میان این اشیاء ظروفی که با روش دمیدن در قالب ساخته شده باشد وجود ندارد و احتمالا این ظروف با روش فشردن در قالب ساخته می شده است باستان شناسان معتقدند که این اشیاء در غرب ایران یا در بین النهرین ساخته شده است زیرا نظیر این ظروف غیر از فلات ایران در نقاط مختلف خاورمیانه از جمله، آناتولی و فلسطین نیز یافت شده است که تاکنون محل اصلی ساخت آنها ناشناخته مانده است.
شیشه در دوره اشکانی و ساسانی
در کشفیاتی که در گورستانهای متعلق به اواخر دوره هخامنشی و اوایل دوره اشکانی اشیایی پیدا شده که شامل مهره های شیشه ای و دو ظرف شیشه ای کوچک که یکی از آنها با روش قالب شنی ساخته شده و نیز یک رشته گردنبند مرکب از مهره های شیشه ای متعلق به اوایل دوره اشکانی به دست آمده است. از قرن اول تا سوم میلادی یعنی اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی اشیاء شیشه ای پیدا شده که با روش دمیدن در قالب و دمیدن آزاد به وجود آمده اند، که شامل: پیاله، فنجان، فنجان دسته دار، بشقاب و بطری می باشد.
هنر شیشه گری در ایران این دوره، همزمان با فلزکاری شکوفا گردید و اشیایی با روش دمیدن آزاد و دمیدن در قالب به وجود آمد. ظروفی که با دمیدن آزاد ساخته شده اند، دارای جدار نازک و ظروف دمیده در قالب جدار ضخیمتری دارد.
شیشه در ایران باستان
شیشه دوران ساسانی
شیشه در ایران باستان
مقاله درباره هنرهای سنتی ایران
در این دوران انواع تزیینات روی شیشه انجام می شده است که به ترتیب زیر طبقه بندی شده اند:
انواع تراش
در این روش هنرمند به وسایلی سخت چون سنگهای خارایی بدنه خارجی ظروف را به اشکال گوناگون تراش داده و سطوح و خطوط گودی ایجاد می کردند. این اشکال به صورت:
الف) تراش با خطوط کنده
ب) تراشهای مدور که خود به دو صورت می باشند
۱. دوایر مقعر: در این نوع تراش به صورت دایره فرو رفته روی ظروف به وجود می آوردند.
۲. تراشهایی به صورت دوایر متحدالمرکز که شکل تکمیل شده دوایر مقعر است به این صورت که اطراف دوایر مقعر را تراش داده در نتیجه دوایر اولیه به صورت برجسته باقی می ماند.
ج) لکه ها و زایده ها و دوایر افزوده
د) تزیین با نقوش قالبی
ه) تزیین با رشته ها تزیینی افزود
و) انواع نقوش تزیینی به وسیله روش دمیدن در قالب
در این دوران شکوفایی شیشه ایرانی، تقاضا برای ظروف ایران در شرق و غرب افزایش یافت و ظروف ایرانی از طریق جاده ابریشم به دورترین نقطه شرق یعنی چین صادر گردید.
کلکسیونی از اشیاء شیشه ای دوران ساسانی در موزه شوسوئین در ژاپن وجود دارد. این ظروف از طریق روابط بین چین و ژاپن به این کشور فرستاده شده است.
در گذشته چنین تصور می شد که اشیاء شیشه ای که ساخت آن معمولا به دوران اسلامی اطلاق شده فقط در سوریه و مصر و بین النهرین ساخته شده اند ولی باید توجه داشت که در سالهای اخیر اشیاء متعددی متعلق به دوران اسلامی که در کارگاه های شیشه گری گرگان، ری، نیشابور و سمرقند از قرن سوم به بعد ساخته شده کشف گردیده است.
روشهای ساخت شیشه که در دوران اسلامی در ایران به کار رفته یکی همان شیوه دمیدن در قالب برای شیشه های ضخیم است که در دوران اشکانی و ساسانی به کار می رفته و دیگر روش دمیدن آزاد برای شیشه های نازک است که در شیشه های سوریه نیز دیده می شود ایجاد کمال زیبایی با روش دمیدن آزاد امکان پذیر است که در دوران اسلامی به اوج خود رسیده است.
در قرن سوم و چهارم هجری در زمان حکومت سامانیان ایران تجدید حیات علمی، ادبی و صنعتی دوباره ای پیدا کرد. دو شهر عظیم ایشان نیشابور و سمرقند که خوشبختانه هر دو محل حفاری شده و نتایج جالبی در اختیار ما قرار داده است. آثار به دست آمده از این حفاریها نشان داده است که این دو شهر از مراکز ساخت شیشه زمان خود بوده اند سبک کار هردو تقریبا مشابه یکدیگر با انواع تزیینات، تراش، فشرده در قالب و نقوش افزوده بوده است. با این تفاوت که شیشه تراش نیشابور از مرغوبیتی خاص برخوردار بوده است. چرا که سنت چندین قرن شیشه گری ساسانی را به دنبال دارد تنها فرقی که در میان این دو دیده می شود این است که تزیین تراش دوره اسلامی بیشتر معطوف به تراش خطی شده و کمتر از تراش سطحی استفاده می شده است. ظروف شیشه دوران اسلامی چندان در شکل و شباهتی با شیشه دوران ساسانی ندارد و شیشه های این دوران به صورت انواع نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی بوده است که از جذابیتی شگفت انگیز برخوردار است.
شیشه تراش خورده باستان
دیگر روشهای تزیین شیشه در دوره اسلامی عبارت اند از:
– تزیین با رشته های افزوده که در انواع رنگها چندین بار روی بدنه ظروف افزوده می شد. گاه به صورت نقشی موجی شکل به کار می رفته است.
– تزیین با لکه ها یا دوایر افزوده
– تزیینات به وسیله روش دمیدن در قالب
شیشه گری ایران در دوره سلجوقی به اوج زیبایی خود رسید. حفریات مناطق ری، گرگان و نیشابور این مدعا را ثابت می کند تنگهای گردن باریک و بلند مزین به انواع تزیینات مختلف، جامهای بلند، انواع تنگهای دسته دار با تزیینات افزوده در رنگهای مختلف، گلاب پاشهای لوله باریک و مزین به تراشهای خطی زیبا و ظریف، قندیلهای رنگین که نور فروزان آنها فضای محیط را رنگارنگ می کرده اند. آبخوریهای بزرگ و کوچک با انواع تزیینات نقاشی شده و نوشته دار که اکثرا به خط کوفی تزیینی در بیان و خواست یمن و برکت برای دارنده و مصرف کننده طرف است و بالاخره نورگیرهای ساده یا نقش دار که بر سر عمارت قرار داده شده تا نور خورشید به داخل راه یابد. همه اینها نشانه ای از پیشرفت هنر شیشه گری در دوران سلجوقی است که از شهرتی جهانی برخوردارند و در اکثر موزه های بزرگ جهان قسمت اعظمی را به خود اختصاص داده اند.
با حمله مغول به ایران و ویران شدن اکثر مراکز علمی و صنعتی چون نیشابور گرگان و ری برای مدت طولانی شیشه گری دچار رکود شد و پس از ایشان نیز ایلخانیان بیشتر به ساختن و گسترش سفالگری توجه کردند و تولید شیشه بسیار کم و در کارگاه های کوچک انجام می گرفت و منحصر به ساختن شیشه های بسیار ساده شد که بیشتر جنبه مصرفی داشت تا زیبایی و تزیینی. باید یادآوری کرد که در کنار ظروف سفالی مینایی این دوران به ظروف شیشه ای از این دست بر می خوریم. البته تعداد این ظروف بسیار کم است و از محل ساخت آنها نیز اطلاعی در دست نیست.
با ظهور سلسه صفوی و سلطنت شاه عباس و توجه و علاقه وی به پیشرفت هنر و صنعت و تشویق پیشه وران شیشه گری در ایران مجددا تجدید حیات کرد و این بار شهر شیراز از مرکز ساخت و تولید شیشه قرار گرفت. هنرمندان شیشه گر این دوران صرف نظر از به کار گرفتن انواع روشهای تزیینی شناخته شده چون شیشه دمیده در قالب و تراش و افزودن نوارهای افزوده هنر نقاشی را نیز به یاری طلبیدند و خالق آثار باشکوهی در این زمینه شدند.
در اواخر دوران صفوی شیشه گری در ایران تا مدتی کم وبیش رواج داشت و پس از طی یک دوران درخشان به تدریج رونق خود را از دست داد.
« ژان شاردن» سیاح معروف فرانسوی که در قرن نوزدهم میلادی به ایران سفر کرده بود، در سفرنامه خود می نویسد که شیشه سازی در ایران رواج داشت و بطری و جام پنجره، ابریقها و آبخوری در شیراز ساخته می شد که گرچه از لحاظ زیبایی اعلی نیست معهذا در تمام کشور به فروش می رسیده است.
از این ظروف شیشه ای ایران تعدادی در مجموعه های خصوصی و در موزه تروپولتین وجود دارد که شامل بطری، ابریق و گلدان به اندازه های مختلف است و اغلب متعلق به قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است. خمیر شیشه ایرانی سفید و شفاف نبوده ولی در ساختن آن سلیقه و ذوق دخالت داشته و همه خوش نما هستند. ابریقهای بزرگ شیشه ای و سایر ظروف گردن دراز متعلق به این دوره در موزه های اروپا می باشند.
شیشه سازی که در ایتالیا و مخصوصا شهر ونیز معمول شده بود، شیشه ها و آینه هایی می ساختند که از هر حیث بر محصولات ایران برتری داشت و با بهای کمتر در این دوران به بازارهای ایران وارد می شد و باعث تنزیل این صنعت در ایران شد.
از آن پس شیشه های وارداتی که به صورت کارخانه ای و صنعتی و با تولید انبوه ساخته می شد قسمت اعظم نیازهای مصرفی ایران را تأمین می کرد.
شیشه های دستی برای مصارف خاصی مانند قرابه های شکم دار بزرگ جهت نگهداری گلاب و سرکه و بعضی ظروف معمولی دیگر که دارای هیچ گونه ارزش هنری نبود ساخته می شد و ساختن شیشه های دست ساز تقریبا به فراموشی کامل سپرده شد.
اکنون در کارخانه های بزرگ شیشه سازی در ایران برای مصارف گوناگون شیشه ساخته می شود و تاحدی کشور را از ورود شیشه های خارجی بی نیاز می کند که چون جنبه هنری ندارد از بحث ما خارج است. تا اینکه به شیشه های دست ساز کنونی می رسیم.
مقاله در مورد خط کوفی بنایی
شیشه در ایران باستان
انجام پروژه های دانشجویی هنر
