تاریخ فلزکاری در ایران. نخستین دست ساخته های فلزی بشر اشیاء مسی کوچکی است که با ابتدایی ترین وسیله یعنی کوفتن آن فرم گرفته است.
ظهور و اکتشاف فلز به این ترتیب بوده است که بر حسب اتفاق سنگهایی که حاوی مس بودند در مجاورت آتش قرار گرفته و انسان ماقبل تاریخ تکه های براق فلز را که در اثر ذوب شدن از سنگ جدا شده بود مشاهده کرد و فهمید می توان این فلز را کوبید و به اشکال مختلف در آورد. این دوران را که از ۳۵۰۰ تا ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد است عصر مس می نامند.
در این دوران ساکنان بومی ایران مس را بی آنکه ذوب کنند چکش کاری می کردند و برای ساختن اشیایی مانند درفش و سنجاق مورد استفاده قرار می دادند. اما از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد از مس ذوب شده در ساختن اشیاء بهره گرفتند، در کاوشهای تپه سیلک و تل ابلیس دو شیئی به دست آمده که به عنوان کهنترین اشیاء مس ایران شناخته شده اند.
بعد از مس، نقره و طلا کشف گردید و بالاخره مس را با روی یا فلز دیگر مخلوط نموده آن را سخت و محکم ساختند و به این ترتیب مفرغ به وجود آمد که تاریخ آن از ۲۵۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد است که آن را عصر مفرغ نامیدند. اشیاء مفرغی در ایران اغلب به صورت پراکنده پیدا می شد ولی با کشفیاتی که به صورت گسترده در نواحی مختلف ایران مانند لرستان، اردبیل و آذربایجان غربی انجام شد، اشیاء مفرغی فراوانی به دست آمده، که از میان آنها اشیاء مفرغی لرستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در اثر تحقیقات باستان شناسان مفرغهای لرستان مربوط به اقوامی است که از اواخر هزاره سوم پیش از میلاد تا زمان روی کار آمدن مادها در مغرب ایران زندگی می کردند.
نقوشی که بر روی اشیاء به دست آمده از لرستان نشان دهنده اعتقادات و تفکرات مردم آن دوران می باشد. اساس دین این مردمان بر اعتقاد به خدای بزرگی است که بر موجودات آسمانی و فصول و تمام امور استیلا داشت مثلا یک دسته از این اشیاء خدای آسمان را نشان می دهد در حالی که حیوانی مانند گربه های بزرگ (گربه سانان مثلا شیر) که نماینده خورشید، یا جانوران، شاخدار که نماینده ماه می باشد حکومت می کند. امثال این اشیاء به صورت طلسم مورد استفاده قرار می گرفته که به زعم آنها ارواح خبیث را از آنان دور می کند.
مردمان لرستان می بایست سوارکاران خوبی بوده باشند. زیرا بین این اشیاء کشف شده عبارت از حلقه دهانه اسب، تزیین ارابه و زین و برگ اسب می باشد و بعضی از آنها دارای نقوشی است که مهارت و قوه ابتکار آنان را نشان می دهد.
از نمونه های اشیاء مفرغی که در لرستان به دست آمده صفحه مدوری است که روی میله سنجاق مانندی قرار دارد و بر روی آن علامتهای مذهبی منقوش است. نقشی که در آن دیده می شود همان نقش خدای آسمان است که قبایی بر تن کرده و تاجی بر سر گذاشته همه اندامهای او به جز چهار بال که از شانه هایش بیرون آمده جنبه انسانی دارد و دم حیوانی مانند شیر را در دست گرفته تکان می دهد و جانوران شاخ دار و اشکال گیاهی کوچک نیز فواصل نقوش را پر کرده است و اندازه قطر آن ۱۴ سانتیمتر می باشد.
از این قبیل اشیاء در مراسم دینی استفاده می شده است. اشیاء مفرغی فراوانی که از نقاط مختلف ایران مخصوصا لرستان به دست آمده، شاهد و گواه خوبی است براینکه کار این هنرمندان ایرانی در عصر مفرغ به مقام عالی رسیده بوده و استعداد و مهارت کار آنها به حدی بوده که مفرغ کاران سایر نقاط دنیا در آن زمان کارشان به هیچ وجه قابل مقایسه با آنان نبوده است.
در مجموعه مفرغ کاریهای لرستان نمونه استان نمونه چکش کاری هم دیده شده ولی بیشتر ابزارها ریختگی است. به خصوص در ساختن اشیایی که استحکام آن مورد نظر بوده است. آذربایجان نیز مرکز یک هنر باستانی مفرغی است که اشیاء مفرغی فراوانی در آنجا کشف شده است که در یمان آنها سر گاومیش جوانی است به روش ریختگی میان تهی ساخته شده است که زمان آن متعلق به اوایل هزاره دوم پیش از میلاد است. در این مجسمه قدرت حیات و شدت تأثیر کمال شباهت خاص و استیلای سازنده بر ماده و صورت جمع است.
در مارلیک نیز اشیاء مفرغی گوناگونی شامل دیگهای بزرگ کاسه ها، ظروف دسته دار، بشقابهای گوناگون، فنجان، تنگ و ظروف لوله دار کشف گردیده است.
در هزاره اول قبل از میلاد، در مارلیک و املش و کلاردشت جامهای زرینی به دست آمده که پرتوی از هنر ظریف و غنای ذوق هنری ایرانیان است این اشیاء دارای نقوش برجسته انسان و حیوانات است.
تاریخ فلزکاری در ایران
جام طلای مارلیک- هخامنشی
انجام پروژه های دانشجویی رشته هنر
ظروف زرینی که از مارلیک به دست آمده به سه گروه تقسیم می شوند. اولین گروه ظروفی است که کاملا ساده ساخته شده و فاقد هرگونه نقش و تزیینات بوده ولی در نهایت تناسب و زیبایی شکل گرفته است.
دومین گروه ظروف زرین آنهایی است که با نقوش نقطه چین تزیین گردیده و گروه دیگر جامهای زرین ظروفی است که به طریق قلمزنی و کنده کاری بر روی آنها نقوشی ایجاد گردیده است. این نقوش شامل تصاویر انسان، اسب، بز کوهی، قوچ، عقاب و شیر و همچنین تصاویر گیاهی و نقوش تزیینی دیگر می باشند که به صورت کاملا برجسته ساخته شده است. در جام طلای مارلیک به غیر از نقوش برجسته بدن حیوان سر آن به صورت جداگانه و سه بعدی ساخته شده و بعدا روی ظرف نصب گردیده است. در مارلیک تعداد محدودی ظرف سیمین نیز به دست آمده که بعضی از آنها دارای قسمتهای زرین نیز می باشند.
ظرف سیمین نیز به دست آمده که بعضی از آنها دارای قسمتهای زرین نیز می باشند.
در تپه زیویه بین کردستان و آذربایجان واقع شده از مراکز تمدن قوم ماد بود. ظرف بزرگ مفرغی به شکل تابوت یافته اند که بر جدار خارجی آن نقش مادها در حال آوردن هدایا دیده می شوند، که پر از اشیاء طلا و نقره و عاج بوده است. مسئله این است که آیا می توان تمام این گنجینه را به هنر ماد نسبت داد؟ اغلب باستان شناسان گوناگونی اشیاء گنجینه زیویه را ناشی از برخورد هنر اقوام مختلف در این عصر و منطقه می دانند. گنجینه زیویه برای مطالعه سرآغاز و منشأ «ایران بزرگ» یعنی هنر هخامنشی اهمیت زیادی دارد. در واقع می توان ریشه تمدن و فرهنگ هخامنشی را در مفرغ کاری لرستان و هنر گنجینه زیویه دانست.
در گنجینه زیویه آویزهای گردنبند و قسمتی از کمربند با نقش حیوانات و پرندگان و همچنین پلاک طلایی با نقش دو شیر بالدار نیز موجود میباشد.
کوروش هخامنشی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد پس از سه سال پیکار شاه ماد را که از پایتخت خود هگمتانه یا همدان دفاع می کرد شکست داد و این شهررا تصرف و ضمیمه پارس نمود و سازمانهای اداری و اسناد کشوری را در آنجا مستقر کرد و بزرگان مادی را با همکاری چندین نفر پارسی که از نزدیکان شاه بودند در آنجا مستقر کرد و بدین ترتیب دو سرزمین پارس و ماد را با یکدیگر متحد کرد و هگمتانه پایتخت تابستانی شد.
اشیاء مختلفی که از دوره هخامنشی به دست آمده اند عبارت اند از: خنجرهای طلا که انتهای دسته آن مزین به سر دو شیر غران است. یک سینه ریز یا گردنبند طلایی با سنگهای قیمتی و مزین به ۱۰ کله شیر و چندین لوح زرین.
در حفریات زیویه و کردستان ظروفی به دست آمده که انتهایشان به شکل سر حیوانات مختلف است. این نوع جامها از زمانهای بسیار قدیمیتر و ابتدا از سفال ساخته می شده، در اصطلاح باستان شناسی به نام جامهای شاخدار (
ریتون) معروف شده اند. انتهای این نوع ظروف که ساغر هم نامیده می شوند با کله جانورانی مانند شیر، ببر، گوزن، گاو نر و قوچ ساخته می شدند و مردمان آن زمان براین باور بودند که با نوشیدن از ظروفی به شکل جانوران نیرومند، نیروی آن جانور به انسان منتقل می شود.
نقش جانوران شاخدار از همان آغاز موضوع معمول هنر ایران بود و نمایش این جانوران به تلقین و تأثیر عقاید جادویی و مذهبی انجام می گرفت. به سبب این سنت ممتد این نقوش در تمام دوره ها نمونه های خوب و پراثر از جانوران در دست است. اما هنرمندان هخامنشی آن را در هنر به کمال رسانیدند. معروفترین نمونه این هنر پیکر دو بز کوهی بالدار از مفرغ با ریزه کاریهای طلایی که دسته کوزه ای بوده است این دو بز جهنده؛ غلیان بهاری است زنده و پر نیرو و جالب نظرند و از جمله گرانبهاترین اشیاء این دوران است.
از اشیاء نفیس و پرارزش خزانه تخت جمشید که مورخان در آثار خود از آن نام برده اند، ظروف و شمشهای طلا و نقره است. یکی از مورخان از درختهای چنارزرینی یاد می کند که تمام اجزاء آن در نهایت ظرافت و زیبایی و نفاست از طلای ناب ساخته شده و سرشاخه های آن در تالار بار عام پادشاه گسترده بوده است. همچنین از تاکهای زرینی نام می برد، که با شاخه های طلا و با خوشه های انگور که از جواهرات و عقیق در آنها به کار رفته، در این تالار وسیع وجود داشت که در حقیقت برای تزیین تالار و سایه افکندن بر تخت شاهنشاه به کار می رفتند که توسط اسکندر و سپاهیان غارتگرش به تاراج برده شد.
گنجینه مهم دیگری از هنر فلزکاری دوره هخامنشی گنجینه جیحون است که شامل زینت آلات زرین از قبیل دست بندهایی که در انتهای آن کله جانوران قرار دارد و نمونه بارز آن بازوبندی طلایی است و مزین به سنگهای قیمتی است که به کوروش هخامنشی با همسر او تعلق داشته است. مدالها و لوحه های کنده کاری زرین و اشکال مختلف سر انسان و جانور از طلا یا دسته های ظروف از هیکل جانوران و چند ظرف به ویژه جام طلا در میان این اشیاء دیده می شود پر ارزشترین آثار در میان این مجموعه هنری نفیس گردونه زرینی است به طول ۱۰ سانتیمتر که با چهار اسب کشیده می شود. دو نفر در این گردونه ایستاده اند. این گردونه طلا که به شکل ارابه جنگی و به سبک ویژه ایرانیها چرخهای مزین به جواهرات است در قرن پنجم پیش از میلاد ساخته شده است.
مکشوفه طلا از زیویه
تاریخ فلزکاری در ایران یکی دیگر از هنرهای سنتی ایران می باشد.
شاید بخواهید تاریخچه خط و پیدایش الفبا را بخوانید
