انواع نقوش تذهیب

بیشتر نقش های به کار رفته در تذهیب اسلیمی و خطایی است. انواع گره و واگیره در این نقش ها استفاده می‌شود. این نقش‌ها کاملا انتزاعی بوده و در طول زمان به رشد و شکوفایی قابل توجهی رسیده است. طرح­‌های تذهیب در قرن چهارم هجری عموما بسیار ساده و بی‌پیرایه بوده و در قرن‌های پنجم و ششم طرح‌ها به نوعی انسجام رسیده و در قرن هشتم طرح‌هایی مجلل و نیرومند ایجاد شد. در قرن نهم، دهم و یازدهم طرح‌­ها ظریف و پرمایه اجرا می‌شده است. در تعدادی از قرآن­‌های باقی‌مانده از دوره سلجوقی، برای زمینه‌سازی و نقش‌های سر­ سوره‌ها از طلا و نقره استفاده شده است، که بیانگر استفاده از طرح‌های تذهیب در هنرهای دینی در طول تاریخ است.

اسلیمی یا اسلامی نقشی است که از گذشته‌های دور برای آذین­‌بندی ظرف‌ها ، بافته‌ها و در حجاری‌ها به کار می‌­رفته است و شاید در آن روزگاران نامی خاص داشته است. این نقش ظاهراً در دوره‌ی سلجوقی و تیموری به این نام شناخته شد.

گردش‌­ها و پیش و خم‌های مدور تکراری اغلب به قرینه و گاه بی‌قرینه که بیشتر یادآور پیچش ساقه یک گیاه می‌­تواند باشد.

حرکت‌هایی که گرداگرد شاخه‌های اسلیمی را می‌­گیرد چنگ گویند. این زائده های چسبنده مانند قارچ‌هایی هستند که در اطراف شاخه‌های درختان و ساقه‌­های آنها می­‌رویند و آنها را در برمی­گیرد.

گونه­ ای است از اسلیمی که طرح آن ظریف و نازک است و صرفاً دارای نقوش پیچ در پیچ گل‌وبوته است. ختایی از جمله نقش‌های اساسی هنرهای تزئینی ایرانی است که از ترکیب گل، غنچه و برگ پدید می­‌آید. بعضی­‌ها بر این عقیده­‌اند که این طرح را در دوره مغول از چین به ایران آورده­‌اند. ولی بررسی سیر تکاملی کاربرد طرح گلها در دوره­‌های مختلف از دوران هخامنشی تاکنون حاکی از آن است که این طرح در آثار این دوران بوده و به تدریج تکامل یافته است و شباهت میان نقوش ایرانی و چینی به دلیل وجود روابط فرهنگی، بازرگانی و سیاسی میان دو کشور می‌باشد. نقوش ختایی نقش­‌هایی گیاهی و گل و بوته مانند هستند که با ظرافت و نازکی در لا­به‌­لای نقوش اسلیمی در حرکت هستند .

عمده گل‌های ختایی عبارتند از گل شاه ­عباسی یا گل­ اناری ، گل پنبه‌­­­ای یا برگ­مو ، گل‌پروانه ، گل پنج‌­پر و چهار­پر و… که در طبیعت نیز یافت می‌­شوند اما به طریقی قلم هنرمند تغییراتی در فرم اصلی آنها پدید آورده است.

به آن برگ ماهی نیز گفته می‌­شود در کنار گل­های ختایی به عنوان برگ بزرگ استفاده می‌­شود.

سر لوحه تزئینی است که در بالای صفحه نخستین کتابها ترسیم می‌شود و در واقع می‌توان گفت سرلوحه دروازه ورود به نقش گل و برگ ریز و نرمی می‌شود.

به سر­لوحه­‌های کوچکی که در متن آنها، عناوین مختلف کتاب را به رنگ طلایی یا شنگرف و یا سفید می­‌نویسند کتیبه گفته می‌­شود.

نقشی است به شکل دهان اژدها. ظاهراً این نقش از دوره تیموریان رواج یافت است.

دایره‌­های کوچک و به هم پیوسته‌­ای هستند که شکل ابر کوچکی را نمودار می­‌کنند و در کنار صفحه­‌ی کاغذ نقاشی می­‌شوند.

جدول عبارتست از خطوطی که بر دورادور صفحه تذهیب به جای گیره چینی ترسیم می‌کنند. جدول­کشی گونه­‌های مختلف دارد.

یک قسمت از یک طرح بزرگ است. برای مثال اگر بخواهیم شمسه‌­ای را طرح کنیم اول آن را به چند قسمت تقسیم می‌­کنیم و طرح را در یک قسمت آن که واگیره نام دارد پیاده می کنیم.

این طرح در قسمت­‌های دیگر تکرار می­شود.

نوعی نقش تذهیب است که نقش محراب مسجد در بالای طرح ترسیم شده است و انواع گوناگونی دارد.

انواع محرابی شامل: محرابی تصویری، محرابی درختی، محربی دورنما، محرابی قندیلی، محرابی گل و بوته، محرابی هندسی، محرابی هزار گل.

لچکی ۲/۱ مربع کامل را گویند که از قطر به دو نیم تقسیم شده باشد. لچکی را در گوشه­‌های صفحه‌­های تزئین شده و در حاشیه خطوط چلیپا نقاشی می­‌کنند.

شکلی چهار گوش، دایره یا بیضی مانندکه با نقوش اسلیمی و ختایی (انواع اسلیمی) طرح شده باشد. به عبارت دیگر ترنج طرحی بدیع از دایره یا بیضی است که با نقوش اسلیمی و ختایی ترسیم شده است و معمولاً در وسط یک طرح تذهیب قرار می‌­گیرد.

نقوشی است به شکل لوزی کنگره­‌دار که بالا و پایین ترنج رسم می­‌شود (با همان نقوش ترنج)

شمسه معمولاً به شکل دایره یا چند ضلعی است که با نقش­های اسلیمی و ختایی تزئین می‌­شود و جایگاه آن مانند ترنج در مرکز طرح است و چون خطوطی مانند شعاع­‌های خورشید از اطراف آن پراکنده می‌­شود (شرفه) به آن شمسه می­گویند.

خطوط نقشه‌­داری هستند که اطراف شمسه­‌های بزرگ طراحی می­‌شوند و شمسه را به شکل خورشیدی در می­‌آورند که شعاع­‌های آن به اطراف پراکنده است.

گره یا نقش گره در تذهیب عبارت است از نقشی منظم که بسیار دقیق رسم می‌­شود. به عبارت دیگر طرحی است که با پیچش‌های درهم

تاج

نیم تاج

ترصیع